علی بن موسی تادلیتادِلی، علی بن موسی بن عبداللّه بن محمد بن هِیْدور، صاحب آثاری در ریاضیات و احکام نجوم می‌باشد. ۱ - نام دیگرتادلی به ابن هیدور نیز شناخته می‌شود. [۱]
ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، ج۱، ص۳۱۸، تهران ۱۳۶۵ش.
۲ - ولادت و وفاتاز زندگی او اطلاعی در دست نیست، جز آن‌که در تادلا، در مراکش ، به دنیا آمد، در فاس زندگی کرد و در ۸۱۶ در همان‌جا بر اثر قحطی درگذشت. [۲]
زرکلی، ج۴، ص۳۰۶ـ ۳۰۷.
۳ - مهم‌ترین اثرمهمترین اثر تادلی، تحفة‌الطلاب و اُمنیة (مُنیَة) الحُسّاب فی شرح ما اَشکَل من رفع‌الحجاب است در شرح کتاب رفع‌الحجاب عن وجوه اعمال‌الحساب تألیف ریاضی‌دانِ مشهور هموطنش، ابن بنای مراکشی. ابن بنا بر کتابِ‌التلخیص فی اعمال‌الحساب خود ــ که اقتباسی از کتاب ریاضیِ محمد بن عبداللّه حصار [۳]
جورج سارتون، مقدّمه بر تاریخ علم، ج۲، بخش ۲، ص۲۲۳۶، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۵۳ـ۱۳۵۷ش.
بود ــ شرحی نوشت و آن را رفع‌الحجاب...نامید. [۴]
قدری حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، ج۱، ص۴۳۱، بیروت (۱۹۶۳).
===!== ۱ - نام دیگر= شرح تادلی را شرح‌التلخیص فی اعمال‌الحساب نیز دانسته‌اند [۵]
ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، ج۱، ص۳۱۸، تهران ۱۳۶۵ش.
و آن را التمحیص هم نامیده‌اند. [۶]
زرکلی، ج۴، ص۳۰۷.
[۷]
ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، ج۱، ص۳۱۸، تهران ۱۳۶۵ش.
۳.۲ - نسخه خطیاز شرح تادلی چند نسخه خطی باقی مانده است. ۳.۳ - چاپبخشی از این اثر را که اختصاص به روش‌های یافتن اعداد مُتَحاب دارد، رشدی راشد در مجله تاریخ‌العلوم العربیة [۸]
علی بن موسی تادِلی، «فی ایجاد الاعداد المتحابة من اعداد زوج الزوج»، ج۶، ش ۱و۲، ص۶۴ـ ۶۸، چاپ رشدی راشد، مجله تاریخ العلوم العربیة، ج ۶، ش ۱ و ۲ (۱۹۸۲).
به چاپ رسانده است.
۳.۴ - اعداد متحابدر این بخش تادلی، همانند بسیاری از ریاضیدانان پیش از خود که سابقه آن‌ها به ثابت بن قره می رسد، اعداد ۲۲۰ و ۲۸۴ را کوچک‌ترین جفت اعداد متحاب ذکر کرده [۹]
علی بن موسی تادِلی، «فی ایجاد الاعداد المتحابة من اعداد زوج الزوج»، ج۱، ص۶۴، چاپ رشدی راشد، مجله تاریخ العلوم العربیة، ج ۶، ش ۱ و ۲ (۱۹۸۲).
و برای به دست آوردن این دو عدد و دو عدد متحاب بعدی (۱۷۲۹۶ و ۱۸۴۱۶) همانند پیشینیان از اعداد زوج‌الزوج (n ۲) استفاده کرده است. [۱۰]
علی بن موسی تادِلی، «فی ایجاد الاعداد المتحابة من اعداد زوج الزوج»، ج۱، ص۶۴ـ ۶۸، چاپ رشدی راشد، مجله تاریخ العلوم العربیة، ج ۶، ش ۱ و ۲ (۱۹۸۲).
۳.۵ - کتاب منسوبقربانی [۱۱]
ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، ج۱، ص۳۱۸، تهران ۱۳۶۵ش.
رساله‌ای با نام تقیید علی رفع‌الحجاب لابن البناء به تادلی نسبت داده است اما به نوشته زرکلی [۱۲]
زرکلی، ج۴، ص۳۰۷.
این عنوان، نام دیگر تحفة‌الطلاب اوست.
۳.۶ - رساله‌ای در براهین اعداددر فصلی از تحفة‌الطلاب که رشدی راشد به چاپ رسانده، تادلی از رساله‌ای یاد کرده است که قصد داشته در آینده بنویسد و در آن به شرح براهین مختلف درباره اعداد متحاب بپردازد، [۱۳]
علی بن موسی تادِلی، «فی ایجاد الاعداد المتحابة من اعداد زوج الزوج»، ج۱، ص۶۸، چاپ رشدی راشد، مجله تاریخ العلوم العربیة، ج ۶، ش ۱ و ۲ (۱۹۸۲).
اما از آن کتاب اطلاعی در دست نیست.
۴ - آثار دیگراز دیگر آثار اوست: رسالة فی اصول علم‌الحساب که نسخه‌ای از آن در تونس وجود دارد. و رسالة‌الاعتبارات النظریة فی الاحکام النجومیة در احکام نجوم که چند نسخه خطی از آن باقی مانده و احمدبابا تُنْبکتی ، ادیب و دانشمند سودانی ، در کتاب نیل‌الابتهاج بِتَطریز‌الدیباج از آن نام برده است. ۵ - فهرست منابع(۱) علی بن موسی تادِلی، «فی ایجاد الاعداد المتحابة من اعداد زوج الزوج»، چاپ رشدی راشد، مجله تاریخ العلوم العربیة، ج ۶، ش ۱ و ۲ (۱۹۸۲). (۲) زرکلی. (۳) جورج سارتون، مقدّمه بر تاریخ علم، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۵۳ـ۱۳۵۷ش. (۴) قدری حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، بیروت (۱۹۶۳). (۵) ابوالقاسم قربانی، زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی: از سده سوم تا سده یازدهم هجری، تهران ۱۳۶۵ش. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «علی بن موسی تادلی»، شماره۳۰۵۰. |